Geheimen van onderaards Alkmaar

Een ‘slangenmuur’ onder de grond

Deels onder de huizen aan de noordzijde van de Museumstraat bevindt zich een stukje onopgehelderd archeologisch verleden van Alkmaar. Tijdens opgravingen in oktober 1984 zijn daar namelijk resten van een tunnel gevonden waarvan de functie nooit helemaal duidelijk is geworden.

Een detail van de stadsplattegrond van Alkmaar gemaakt door Drebbel in 1597. Als de gang toen zou hebben bestaan, liep die dwars door de tuin heen. Volledige kaart.

De slangenmuur
De jaren ’80 van de vorige eeuw waren gouden tijden voor amateurarcheologen. Men kon nog redelijk vrij graven in de binnenstad. Er werd in die tijd veel gesloopt en er lagen dus veel plekken open. Diverse groepjes amateurarcheologen wisten een aantal mooi ontdekkingen te doen. Een zo’n opvallende opgraving was op het terrein tussen de Doelenstraat en de Sint Sebastiaanstraat. De gravers waren Marcel Corbié, Rob Roedema, Carina Kuijper, John Bruin en René Kaak. In 1987 waren dit ook de oprichters van de S.B.A.B. (Stichting Behoud Alkmaarse Bodemvondsten). Tijdens het graven vond men ongeveer een halve meter onder het maaiveld de bovenkant van een gang. Het koepelvormige plafond was al deels afgebroken en de gang volgestort met zand waarin ook schelpen zaten. Datzelfde zand werd ook al eerder gevonden in het gedempte slootje aan de Paardenmarkt waar nu de Jumbo supermarkt staat.

 

De opgravers aan het werk. Duidelijk is de ‘slangenmuur’ en de fundering te zien. Foto. M. Corbié. CC-BY.

Onder andere het grondwater hield de opgravers tegen de gang tot op de bodem uit te zoeken. Foto. M. Corbié. CC-BY.

De muren van de gang waren gegolfd gemetseld, de zogenaamde ‘slangenmuren’. Waarschijnlijk zo gebouwd om de druk van de naastliggende grond te kunnen opvangen. Het metselwerk was uitgevoerd in een redelijke harde gele baksteen dat duidelijk geen afbraakstenen (hergebruikt van eerder afgebroken panden) waren. De opgravers konden verder zien dat het koepelplafond halfsteens gemetseld was en de slagenmuur éénsteens of misschien wel dikker.

Het opgravingterrein in oktober 1984. Op de achtergrond de tegenwoordige Jumbo supermarkt in aanbouw. Ingetekend de loop van de gang. Foto. M. Corbié. CC-BY.

Detail van de stadsplattegrond uit 1823. Volledige kaart.

De groep opgravers besefte dat ze maar weinig tijd hadden voor de opgraving en hebben hun aandacht vooral gericht op de muren en andere delen van de gang heeft men helaas niet meer kunnen onderzoeken. Vanwege het grondwater en terugzakkend zand is ook de bodem van de gang niet onderzocht kunnen worden. Wat men nog wel heeft kunnen ontdekken is dat de muur aan de zuidwest zijde (de kant van de Gedempte Nieuwesloot) was gefundeerd op een brede zware muur die ver de diepte in ging. De noordoostelijke muur had deze fundering niet en de muur ging als geheel de diepte in. Tijdens het graven kwam men verder nog regelmatig vruchtpitten tegen. Deze worden normaliter aangetroffen in beerputten. Wat verder opviel was dat de gang richting de gracht steeds breder werd en de welvingen in de slangenmuur steeds groter werden. Ruw geschat lijkt de gang 35 tot 40 meter lang te zijn geweest.

Zo zal de gang er uit hebben gezien toen die nog volledig intact was. Reconstructie: R. Cevat. CC-BY.

Oude gebouwen
De vraag blijft: waar diende de gang voor? Was het een riool met daarboven privaten? Ooit stond hier het klooster Het Jonge Hof. In 1572 werd het klooster opgeheven. De gebouwen op de plaats waar de gang zich bevindt, werden in 1576 ingericht tot weeshuis. In 1811 kreeg het weeshuis een nieuwe bestemming als militair hospitaal en in 1816 als kazerne van het militair garnizoen. In 1857 werd het Alkmaarse garnizoen overgeplaatst naar Gouda en kwamen de gebouwen weer leeg te staan. Vervolgens werd in 1861 een ‘tussenschool’ (een lagere school voor de kinderen van de ‘eenvoudige’ burgerij) in de gebouwen gehuisvest. In 1881 werden de bestaande gebouwen afgebroken en bouwde men een geheel nieuwe school, nu bedoeld voor arme kinderen.

Het weeshuis in 1789. Hoek Gedempte Nieuwesloot – Sint Sebastiaanstraat. Links gaat de gracht de hoek om richting de Paardenmarkt. Afbeelding: J.A. Crescent. Publiek Domein.

Uniek?
De gevonden gang lijkt op basis van het metselwerk een hoge ouderdom te hebben. Een precieze datering is op basis van de huidige gegevens niet mogelijk. Is de gang aangelegd toen het oude weeshuis werd verbouwd tot hospitaal en later kazerne? Of hoorde het wellicht bij de periode daarvoor? En waar diende de gang voor? Was het bedoeld voor hemelwaterafvoer? En waarom is de gang voorzien van die bijzondere ‘slangenmuren’? Iets dergelijks is in Nederland nog niet eerder gevonden. Dertig jaar na de opgraving zijn Marcel Corbié en zijn mede-opgravers nog steeds op zoek naar een plausibele verklaring. Ook de gemeentelijke archeologen tasten in het duister.
Een groot deel van de gang is overigens nog steeds in de ondergrond aanwezig. Het is dus goed mogelijk dat bij een nieuwe opgraving in de toekomst het raadsel toch nog wordt opgelost.

Door Mark Alphenaar en Marcel Corbié