Het gebeurde op de ambachtsschool/TSA

Door Mark Alphenaar

De voormalige school aan de Bergerweg 1 in Alkmaar heeft een lange geschiedenis. Van koninklijk bezoek tot een vermeende marteling en van een verdwenen raam tot dubbele leerlingen. We hebben een paar opmerkelijke gebeurtenissen op een rij gezet.

De mobilisatie van het Nederlandse leger, eind augustus 1939, is ook aan de Bergerweg zichtbaar. Fotograaf onbekend.

Marteling
In de begindagen van de Tweede Wereldoorlog is in de ambachtsschool, volgens de Alkmaarsche Courant uit 1941, een lokale NSB’er gemarteld. Het verhaal ging dat deze NSB’er onder het toeziend oog van een kapitein van het Nederlandse leger half werd gewurgd waarna men hem op handen en voeten gebonden, twee uur lang op een tafel heeft laten liggen. Daarna moest hij op een klein bankje plaatsnemen en werd hem belet gedurende de nacht te slapen. Deze kapitein werd ook beschuldigd van het misbruiken van vier jonge meisjes en vrouwen tijdens huiszoekingen bij NSB’ers. In 1941 werd hij opgepakt en een jaar later veroordeeld tot vier jaar gevangenisstraf. Tijdens zijn strafproces en in de berichtgeving in de kranten werd er vreemd genoeg nooit meer gerept over de vermeende marteling.

De koningin verlaat de ambachtsschool. 1920-2015. ‘Timewarp’ montage door het Regionaal Archief Alkmaar. Bekijk hier de originele foto.

Koningin Wilhelmina op bezoek
Op 11 september 1920 bezocht Koningin Wilhelmina Alkmaar. Na aankomst bij het stadhuis en een bezoek aan de kaasmarkt reed ze in een open hofauto naar de ambachtsschool. Na een korte rondleiding door de school en het tekenen van het gastenboek, werd ze bij het verlaten van het gebouw toegejuicht door leerlingen in schooluniform.

De pagina uit het bezoekersalbum die koningin Wilhelmina ondertekende.

Bezoekersalbum van de ambachtsschool. Foto’s Regionaal Archief Alkmaar

Het schoolhek
Vanaf de opening van de ambachtsschool in april 1913 stond er rond het hele terrein een hek met enkele toegangpoorten. In de jaren 50 kreeg het gebouw een grote ‘make over’ en werd het hekwerk verwijderd. Het grootste deel van het hek ging naar de ijzerhandel, maar een deel belandde in de achtertuin van een huis aan de Kennemersingel. Een huis waar rond de tijd van de verbouwing een onderwijzeres woonde. Misschien heeft zij toen een goede deal gemaakt met de school en een deel van het hek gered van de sloop? Tegenwoordig is het zwaar verroeste hek nog steeds te vinden in die achtertuin.

Een deel van het schoolhek in 2015. Foto: Regionaal Archief Alkmaar.

Een deel van het schoolhek aan de kant van de Zocherstraat in 1945. Fotograaf onbekend.

Het verdwenen glas-in-loodraam
In 1954 verrees achter de school een nieuw gebouw met lokalen. Ter gelegenheid van de opening van dit nieuwe gedeelte van de school en de viering van het 60-jarig bestaan, werd door het personeel een fraai glas-in-loodraam geschonken. Deze kreeg een plek in het trappenhuis van het nieuwe gebouw. Van dit raam bestaat maar één zwart/wit foto. Tijdens een latere verbouwing is het raam verwijderd en niet meer teruggeplaatst. Het raam is daarna spoorloos verdwenen en alle zoektochten hebben tot nu toe niks opgeleverd. Misschien staat het nog in iemands schuurtje?

Rechts de enige foto van het raam die nog bestaat. Op het raam zijn de vakken te zien die in het lesrooster voorkwamen. Foto: Regionaal Archief Alkmaar

Op de zolder was altijd wel ergens een plekje om je naam achter te laten. Foto: Regionaal Archief Alkmaar

Namen op muren
Vanaf de vroege bestaansjaren van de school kwamen leerlingen op plekken waar ze niet mochten komen. Zo werd de zolder regelmatig illegaal bezocht en vond men altijd wel ergens een plekje om een naam, een jaartal of diverse verwensingen achter te laten. De eerste namen dateren uit de jaren 20 en de laatste uit 2010. Ook tijdens de oorlogsjaren, toen de Duitsers een gaarkeuken in de school hadden, werden er namen op muren en plafonds van de zolder gekalkt. De kelders waren ook favoriete plekken om namen achter te laten. Het archief fotografeerde de meest leesbare namen op de zolder. Ze zijn hier te bekijken. De foto’s uit één van de kelders zijn hier te zien. Het zou overigens ook goed mogelijk zijn geweest dat bouwvakkers hun namen hebben achtergelaten. Een gebruik dat in verschillende vormen al eeuwen terug gaat.

Dubbele leerlingen
In 1938 werd vanwege het 25-jarig bestaan van de school een foto gemaakt van alle leerlingen en leraren. De fotograaf maakte gebruikt van de zogenaamde circuline-techniek. Door de camera op een draaiend statief te zetten kon een hele grote groep op de foto gezet worden. Een beetje zoals de panoramamogelijkheid van veel mobieltjes werkt. De circuline-techniek heeft ook tot gevolg dat mensen meerdere keren op de foto kunnen komen te staan als zij tijdens het fotografieproces van plek wisselen. Het schijnt dat op deze foto sommige leerlingen twee keer staan. Maar wie en waar? Kijk hier voor de volledige foto.

Personeel en enkele honderden leerlingen gebroederlijk op de foto die midden op de Bergerweg werd gemaakt. Foto: N.V. Vereenigde Fotobureau

Open dag
Op zaterdag 3 oktober 2015 is het mogelijk klasgenoten van vroeger tegen het lijf te lopen tijdens de grote openstelling van het voormalige schoolgebouw aan de Bergerweg 1. De huidige huurders zetten hun deuren open en je kan bijna het hele gebouw doorlopen. Overal zullen oude (klassen)foto’s te bewonderen zijn en diverse archieven van de school zullen ook te zien zijn. De deuren gaan open om 11.00 uur. Meer informatie is hier te vinden.

Facebook
Nu al herinneringen aan de school delen en oude bekenden tegen het (digitale) lijf lopen? Neem dan eens een kijkje op de speciale Facebookpagina van de ambachtsschool / Technische School Alkmaar www.facebook.com/ambachtsschool

Meer weten?
Wil je meer weten over de geschiedenis van de ambachtsschool? Bekijk dan deze pagina eens van de website van het Regionaal Archief Alkmaar.

Dudok in Alkmaar

Nieuwe plattegrond van de Grote Kerk en omgeving volgens de plannen van Dudok, 1946
Bron: Regionaal Archief Alkmaar

Door Harry de Raad

Plannen voor een plein rond de Grote Kerk

‘Een stad heeft niet alleen longen, maar ook een hart nodig’ schreef de Alkmaarsche Courant in 1931. De krant maakte zich sterk voor de aanleg van een groot plein in het centrum van Alkmaar, omzoomd door warenhuizen, hotels en cafés. De krant ontkende niet dat Alkmaar diverse pleinen bezat, maar die waren te verspreid gelegen ofwel erg ongezellig. Nu was er eindelijk een kans op verbetering schreef de krant, want de Alkmaarse architect D. Saal had een plan gemaakt voor een groot centraal marktplein rond de Grote Kerk. Het plein zou gerealiseerd moeten worden ten westen van de kerk, waar zich toentertijd het gebouwencomplex van het voormalig Rijksopvoedingsgesticht bevond en het grote gebouw van het oude Burgerweeshuis. Al deze gebouwen hadden hun functie verloren en sloop lag dan ook voor de hand. Het nieuwe marktplein zou het hart van Alkmaar gaan worden. Door de recente stadsuitbreidingen in het Nassaukwartier en bij de Bergerweg was de Grote Kerk steeds meer in het centrum van de stad komen te liggen, een reden te meer om bij de kerk een groot plein aan te leggen.

Ondanks deze wervende promotie kwam het plan niet tot uitvoering. De gemeente stond er welwillend tegenover, maar vanwege de crisistijd was er geen geld.

Merkwaardig genoeg werden de plannen weer actueel in de oorlogsperiode. De Grote Kerk werd gerestaureerd en men vond het tijd worden om ook eens na te denken over een plan van aanpak voor de omgeving ervan. De gemeente besefte wel dat de uitvoering van de plannen zou moeten wachten tot na de oorlog, maar dan lagen ze in ieder geval gereed om uitgevoerd te worden. Nadat architect Saal in november 1940 opnieuw plannen had ingediend, vroeg de gemeente in 1941 en 1942 ook andere architecten en stedenbouwkundigen om advies.

Schetsontwerp door architect Dudok van het nieuwe ‘Noordplein’ (Canadaplein), ca. 1947. Bron: Regionaal Archief Alkmaar

Het plan van Dudok 

Schetsontwerp van de pleinwand ten zuiden van de Grote Kerk met onder meer een groot hotel-restaurant, 1943. Bron: Regionaal Archief Alkmaar

Een geheel nieuwe draai kreeg het project na kritiek van een provinciale adviescommissie die van mening was dat ook de bebouwing aan de noordkant van de Grote Kerk bij de plannen betrokken diende te worden en dat de gemeente een bekwaam architect ‘met grote stedebouwkundige begaafdheid’ in de arm diende te nemen. Er werd geluisterd naar de kritiek en in 1943 gaf de gemeente de bekende Hilversumse architect W.M. Dudok – ooit leerling van de Alkmaarse Cadettenschool! – opdracht om een nieuw plan te maken. Het was de bedoeling dat hij ook een zekere bemoeienis zou krijgen bij de vormgeving van de nieuwe bebouwing. Pas na de oorlog kwam het tot verdere besluitvorming.

In een besloten vergadering van de gemeenteraad presenteerde Dudok in november 1946 de hoofdlijnen van zijn plan. De kern ervan omvatte de aanleg van een groot plein aan de noordzijde van de Grote Kerk. Dudok koos voor de noordkant omdat een plein op die plek door iedereen die vanaf de Bergerbrug de stad inkwam, gezien zou worden. Een verder argument was de kans om ook het vroegere ziekenhuisterrein en de Paardenmarkt bij de plannen te betrekken. Er zou een complex van pleinen gevormd kunnen worden. Aan het ‘Noordplein’ ter hoogte van het voormalig ziekenhuisterrein had Dudok een nieuw belastingkantoor gedacht. Voor het belastingkantoor was door de Rijksgebouwendienst ook al een ontwerp gemaakt. Ook een nieuw Landbouwhuis plaatste Dudok aan dit Noordplein. Aan de westkant van het verruimde Kerkplein situeerde de architect een nieuw postkantoor. Aan de noordzijde van dit plein zouden winkels en woonhuizen worden gevestigd. Ten zuiden van de kerk waren eveneens meest winkels en woonhuizen gepland, naast een groot hotel-restaurant op de hoek met de Koorstraat. De gemeenteraad luisterde aandachtig naar Dudok en besloot tot verdere uitwerking van het plan.

In nadere besprekingen kwam in 1947 ook even het denkbeeld op tafel om op de hoek van de Koorstraat met de Kerkstraat de in de 19^de eeuw afgebroken klokkentoren van de Grote Kerk te herbouwen als een soort ‘vredestoren’. Men zag er uiteindelijk weer van af omdat de toren te weinig zou opvallen in het stadsbeeld. Een complicatie bij de verdere planvorming was het wegvallen van het belastingkantoor, waar geen behoefte aan bleek te zijn. Even werd er gedacht aan een cultureel centrum of een schouwburg op de vrijgekomen plek, maar uiteindelijk besloot men er een kantoorflat te situeren. Eind 1950 werd het plan-Dudok door de gemeenteraad vastgesteld. Maar waar niemand rekening mee had gehouden gebeurde: de provincie weigerde om procedurele redenen met de plannen akkoord te gaan. Een langdurige beroepsprocedure volgde en pas in 1954 kreeg de gemeente groen licht voor de uitvoering van het plan. Maar in de tussentijd kantelde het hele denken over de toekomst van de binnenstad. Men had behoefte aan grootschaliger plannen. De architect Wieger Bruin werd de nieuwe stedenbouwkundig adviseur van de gemeente en Dudoks plan werd opgeborgen in het archief.