Een Statenbijbel uit Heiloo

Titelpagina van de Statenbijbel, 20 bij 32 centimeter.

Door Marijke Joustra

“We hebben hier een oude Bijbel, is dat misschien wat voor jullie?” Aan de telefoon een medewerkster van activiteitencentrum Het Trefpunt in Heiloo. Zij is bezig met de voorbereiding van een tweedehands-boekenmarkt waarbij allerlei boeken worden verkocht die door inwoners van Heiloo zijn afgegeven. Deze Bijbel is misschien beter op z’n plaats in onze collectie? Hij is in slechte staat, aldus de Trefpunt-medewerkster. De band ontbreekt, het papier is verkleurd en beschadigd. Maar we nemen hem graag in ontvangst.

Op de gegraveerde titelpagina staat: ‘Biblia (…) Door last der Hoog-Mog. Heeren Staten Generael van de Vereenigde Nederlanden (…) Uyt de oorspronckelycke talen in onse Nederlandsche tale getrouwelyck overgeset’. Een Statenvertaling dus, de eerste werd in 1637 gedrukt. Deze Bijbel is uitgegeven in 1718 door een samenwerking van uitgevers uit Amsterdam en Rotterdam.

Bijbels zijn in de loop der eeuwen in alle soorten en maten gedrukt, voor kerkgenootschappen en voor particulieren, sober, of juist rijk geïllustreerd. In bijna elk huisgezin was na de Reformatie, begin zestiende eeuw, wel een exemplaar te vinden. Vooral van Statenbijbels zijn honderdduizenden exemplaren gedrukt.

Wie in onze bibliotheekcatalogus zoekt op het woord ‘bijbel’ vindt daar ruim 150 beschrijvingen. 70 daarvan zijn Bijbels, de andere boeken zijn Bijbelbewerkingen of studies over de Bijbel. De oudste Bijbel in de collectie is uitgegeven in 1480, de nieuwste is van 2010. Ze variëren van een klein zakbijbeltje tot de kostbare achtdelige Koningsbijbel op groot formaat, rond 1570 gedrukt door Christoffel Plantijn. De Bijbels zijn katholiek of protestants en geschreven in het Latijn, Grieks, Nederlands, Engels, Frans, Duits en zelfs in sms-taal.

Protestantse Bijbels werden zonder illustraties gedrukt, het Woord stond immers centraal. Alleen de hoofdletters aan het begin van een Bijbelboek waren soms versierd. Maar de koper kon er bij de boekbinder desgewenst platen in laten meebinden. Vooral Bijbels op het grote folioformaat werden op verzoek van de klant met een mooie boekband, soms met koperbeslag en met kaarten of prenten opgesierd.

De hoofdletter P, met een voorstelling uit Handelingen 28:5

De Statenbijbel uit Heiloo is hier een mooi voorbeeld van. Hij bevat een aantal bladen met op elk blad acht prenten. Steeds is op een van deze acht het beeldmerk van Claes Jansz. Visscher te zien, de drukker in wiens opdracht de prenten werden gegraveerd.

Visschers leerling, Pieter Hendricksz. Schut, vervaardigde rond 1650 42 losse bladen met in totaal 336 prenten, elk 6,5 bij 9,5 centimeter. De prenten waren voor een deel nagegraveerd naar voorbeelden van eerdere ontwerpers maar Pieter Schut voegde ook eigen ontwerpen toe. De prenten van Schut waren een groot succes, ze werden in de zeventiende en achttiende eeuw vaak herdrukt en in Bijbels opgenomen. De prenten zijn genummerd in de rechter benedenhoek. Elke prent heeft een kort onderschrift met de vindplaats in de Bijbel. Soms vergiste de graveur zich: de afgebeelde scene op prent 89 komt uit het boek 1 Regum (Koningen) 2, vers 12 in plaats van vers 38.

Beeldmerk van Claes Jansz. Visscher

Helaas zijn slechts 27 van de 42 bladen, met in totaal 207 prenten in deze Bijbel aanwezig. Een paar bladen liggen los en van sommige zijn zelfs prenten afgeknipt. Door de verkleuring van het papier zijn de voorstellingen hier en daar erg donker geworden en jammer genoeg heeft de boekbinder de bladzijden ruim afgesneden. In 1963 verscheen een deeltje in de serie Zwarte Beertjes van uitgeverij Bruna, met alle 336 prenten en een toelichting van Victorine Bakker-Hefting. Hierdoor hebben we toch een beeld van de ontbrekende prenten. Dankzij de gravures van Pieter Schut en dankzij de goede gever is deze Heiloose Statenbijbel een mooie en interessante aanwinst voor onze Bijbelcollectie.

Prent 89: 1 Koningen 2:12 (klik voor groot formaat)

Prent 92: 1 Koningen 3:26 (klik voor groot formaat)