Festung Alkmaar

De Duitse verdedigingswerken in en rond Alkmaar tijdens WO2

Tussen 1940 en 1945 was Alkmaar een belangrijke plek voor de Duitse bezetter in Noord-Holland. De stad was een knooppunt van telefoonlijnen en diende als tweedelijns verdediging (samen met het Noordhollands Kanaal) voor het geval er een geallieerde landing plaats zou vinden aan de kust. Aan de hand van kaarten uit het ‘bunkerarchief‘ van het Nationaal Archief hebben we nu een redelijke compleet beeld gekregen van de verdedigingswerken rondom Alkmaar.

Locaties van bunker en andere verdedigingswerken in en rond Alkmaar. Bron: Regionaal Archief Alkmaar. Licentie CC-BY

1) Kazerneterrein Bergerweg
Op het terrein van een nooit afgebouwde kazerne tussen de Berger- en Hoeverweg werden uitgebreide verdedigingswerken aangelegd. Deze waren de grootste rondom Alkmaar vanwege de nabijheid van vliegveld Bergen en de verwachte route die de geallieerden troepen zouden nemen na een eventuele landing op het strand. Er waren hier o.a. mitrailleursnesten, (weg)versperringen van beton en prikkeldraad en antitankgrachten.

1950. Fundament van de nooit gebouwde kazerne aan de Bergerweg. Foto: J. Schoen. CC-BY

Situatieschets Bergerweg. Bron: Nationaal Archief / Bunkerarchief licentie CC-BY

2) NACO garage / Rekerdijk
Rondom de NACO garage (tegenwoordig Connexxion) en aan de andere kant van het kanaal bevonden zich o.a. (weg)versperringen van beton en prikkeldraad, antitankgrachten, mitrailleursnesten en munitieopslagen. Ze dienden om de verbindingen naar Den Helder en Bergen en de scheepvaart op het Kanaal te kunnen blokkeren. Op het NACO terrein waren zo’n 20 bunkertjes aanwezig, waarvan de laatste in 1970 gesloopt werd.

In het onderstaande filmpje is de versperring bij de NACO-garage te zien vanaf 0:44 min.

Situatieschets Oude Kanaaldijk/ Rekerdijk. Bron: Nationaal Archief / Bunkerarchief. Licentie CC-BY

Situatieschets Helderseweg. Bron: Nationaal Archief / Bunkerarchief. Licentie CC-BY

Foto uit de Alkmaarsche Courant1970. Afbraak van de laatste bunker bij de NACO garage. Licentie CC-BY

Fragment uit een filmpje uit mei 1945. Te zien is de versperring bij de NACO garage. Licentie CC-BY

3) Spoorlijn/Rekerdijk
Rondom de spoorlijn naar Den Helder en de Rekerdijk waren diverse mitrailleursnesten te vinden. Op  het spoor, de Rekerdijk en de Frieseweg waren betonnen versperringenmuren te aangebracht. Langs de Molenkade stond ook een licht luchtdoelgeschut. Langs de Molenkade is tegenwoordig nog een klein bunkertje te vinden.

Restant bunkertje aan de Molendijk. Foto: Regionaal Archief Alkmaar. Licentie CC-BY

Situatieschets rondom de Rekerdijk. Bron: Historische Vereniging Oudorp.

Bron: Nationaal Archief / Bunkerarchief. Licentie CC-BY

Bron: Nationaal Archief / Bunkerarchief. Licentie CC-BY

4) Munnikenweg
Naast de tankversperring (Höckerhindernisse) met zogenaamde ‘drakentanden’ en mitrailleursnesten, bevonden zich bij de Munnikenweg ook een woonschuilplaats, een privaatgebouw en twee munitieopslagplaatsen. De tankversperring is nog steeds aanwezig, ter hoogte van het Zwijnsmeerpad. In 2017 is een deel opgegraven en is er een informatiebord bijgekomen. Lees hier meer over deze anti-tankwal. In 2021 zijn tijdens werkzaamheden bij de Munnikenweg fundamenten zichtbaar geworden van de wegafsluiting die de Duitsers hadden gemaakt. Waarschijnlijk gebouwd 1942/1943. Het is nog niet helemaal duidelijk over dit een volledige afsluiting was of dat voetgangers er langs konden.

Locatie van de versperring in de jaren ’80. Licentie CC-BY

De versperring aan de noordkant van de Munnikenweg. Bron: http://www.bunkerpictures.nl

De situatie aan de zuidkant van de Munniekenweg in 2016. Bron: Regionaal Archief Alkmaar. Licentie CC-BY

Detail van de situatieschets. Bron: Nationaal Archief / Bunkerarchief. Licentie CC-BY

Situatieschets. Bron: Nationaal Archief / Bunkerarchief. Licentie CC-BY

Bron: Nationaal Archief / Bunkerarchief. Licentie CC-BY

Bron: Nationaal Archief / Bunkerarchief. Licentie CC-BY

De versperring nog zichtbaar in de Oudorperpolder in de jaren ’70. Bron: Regionaal Archief Alkmaar. Licentie CC-BY

5) Oudorperdijkje
Aan het Oudorperdijkje waren een woonschuilplaats, bergplaats en privaatgebouw te vinden. Deze werden gesloopt in de jaren zeventig tijdens de aanleg van industrieterrein Oudorp.

Detail van de situatieschets. Bron: Nationaal Archief / Bunkerarchief. Licentie CC-BY

Situatieschets. Bron: Nationaal Archief / Bunkerarchief. Licentie CC-BY

6) De Omval
Aan de Schermerweg op het terrein van Scheepswerf Nicolaas Witsen lag een communicatiebunker (telefoonpost), een gemetselde woonschuilplaats en een munitieopslagplaats. Deze werden allemaal gesloopt in 1981 toen de scheepswerf ging uitbreiden. Lees hier het hele verhaal over de Omval bunkers.

De woonschuilplaats vlak voor de sloop. Bron: Regionaal Archief Alkmaar. CC-BY licentie

Bron: Nationaal Archief / Bunkerarchief. Licentie CC-BY

Op de achtergrond de telefoonpost eind jaren ’70. Bron: Regionaal Archief Alkmaar. Licentie CC-BY

De drie bunkertjes bij de Omval. Bron: Regionaal Archief Alkmaar. Licentie CC-BY

7) Heilooërdijk
Op de hoek Mauritskade/Heilooërdijk bevonden zich drie mitrailleursnesten, een woonschuilplaats en een betonnen telefoonpost.

Plattegrond van de teleoonpost. Bron: Nationaal Archief / Bunkerarchief. Licentie CC-BY

8,9,10 en 11) Wegversperringen binnenstad
Bij de Texelse Barrière, de Bergerbrug , de Heilooërbrug en de Emmabrug  was het mogelijk de weg af te sluiten met grote betonnen rollen. Ook bevonden zich hier enkele ondersteunende betonnen bouwwerkjes en spermuren.

1944. De versperring het Ritsevoort. Fotograaf: onbekend. Collectie Regionaal Archief Alkmaar. Licentie CC-BY

1943. Bouw van de versperring aan bij de Texelse barrière. Fotograaf: J.F. Godijn. Collectie Regionaal Archief Alkmaar. Licentie CC-BY

1945. De versperring bij de Emmabrug. Fotograaf: P.J. Bosman. Collectie Regionaal Archief Alkmaar. Licentie CC-BY

1945. De versperring bij de Bergerbrug. Fotograaf: P.J. Bosman. Collectie Regionaal Archief Alkmaar. Licentie CC-BY

12) Kennemerstraatweg
De zuidelijke toegangsweg naar Alkmaar kon worden afgesloten ter hoogte van Kennemerstraatweg 178. Er waren daar mitrailleursnesten, mangaten, tankversperringen (‘drakentanden’), antitankgrachten en prikkeldraadversperringen. Deze verdedigingszone was te vinden tussen de Zandersweg, Regulierslaan en een stuk weiland ten oosten van de Kennemerstraatweg.

De versperring bij de Kennemerstraatweg gezien naar het noorden. Fotograaf: J. Smit. Collectie Regionaal Archief Alkmaar. Licentie CC-BY

De versperring bij de Kennemerstraatweg gezien naar het zuiden. Fotograaf: J. Smit. Collectie Regionaal Archief Alkmaar. Licentie CC-BY

De ‘drakentanden’ bij de Kennemerstraatweg. Bron: Nationaal Archief / Bunkerarchief. Licentie CC-BY

Situatieschets Kennemerstraatweg. Bron: Nationaal Archief / Bunkerarchief. Licentie CC-BY

13) Bunker 617 aan het Ritsevoort

De bunker van het type ‘Regelbau 617 Nachrichtenstand für Netzknotenpunkte‘ diende voor het veilig kunnen uitvoeren van onderhoud binnen het telefonisch netwerk van de Duitsers. Er waren ruimtes voor materiaalopslag en er konden acht manschappen verblijven. Ook was dit de plek waar leden van het stafkwartier van de Kampfkommandant Lt. Sadlovsky, gehuist in de gevorderde woning Kennemerpark 34/35, konden schuilen bij zware beschietingen of bombardementen.

Tegenwoordig in gebruik als opslag voor de bloemenwinkel ’t Singeltje. Meer foto’s van de binnenkant zijn hier te vinden.

Bunker 617 aan de binnenkant. Bron: Regionaal Archief Alkmaar. Licentie CC-BY

Duitse plattegrond van het standaard bunker type 617.

1986. De bunker verstopt achter het openbaar groen. Fotograaf: J. Elsinga. Collectie Regionaal Archief Alkmaar. Licentie CC-BY

1955. Artikel uit de Alkmaarsche Courant.

Plattegrond van de bunker. Bron: Nationaal Archief / Bunkerarchief. Licentie CC-BY

14) Bunker 616 aan de Kennemerstraatweg
In Alkmaar staat een bunker van het type 616 (Grosschaltstelle, Bau Nr. 616)  aan de Kennemerstraatweg / Harddraverslaan, gebouwd ca. 1943. Velen kennen hem alleen als betonnen kolos verscholen tussen de bosjes.  Deze bunker diende voor de reparatie en onderhoud van de Duitse telefoonlijnen en -verbindingen in en rond Alkmaar. Ook was het een centraal punt waar alle telefoonlijnen uit de hele omgeving samenkwamen. Binnen konden zes soldaten verblijven. Er was een centrale ruimte voor o.a. bedden, tafel met stoelen, verwarming en koolstoffilter. De centrale ruimte was ook de plek waar de telefoonlijnen binnen kwamen. Er was een ontsnappingsluik naar de ernaast gelegen opslagruimte. Opvallend detail is de nog steeds aanwezige afsluitbare opening voor de periscoop waarmee men vanaf binnen de directe omgeving kon bekijken.

Op het dak was een een Tubrok (observatiepost) aanwezig. De buitenkant van de bunker was bekleed met rode stenen en nep ramen zodat het een echt huis leek. De ramen waren waarschijnlijk beschilderd met gordijntjes en/of bloemen. Geruchten gaan dat op het dak een vijver geschilderd was. De hoofdingang was afgesloten met een hek en er waren twee schietgaten aanwezig waarmee de ingang verdedigd kon worden. Meerdere druk- en gasdichte deuren beschermen de manschappen die binnen zaten.

Dankzij onderzoek in o.a. het Regionaal Archief Alkmaar en het combineren van schillende bronnen heeft men nu een reconstructie kunnen maken van de bunker ten tijde van de bezetting. De reconstructie is gemaakt in het programma Sketchup, waarvan de basisversie gratis is.

De bunker is gebouwd door lokale bouwondernemingen. Die stonden vaak voor een lastige keuze om aan de oproep van de Duitsers gehoor te geven om de bunker te bouwen. Als je het niet deed kon je vaak je zaak opdoeken.

Meer foto’s van de bunker zijn hier te vinden.

Vanaf 1 mei 2018 zit er in de bunker een klein museumpje over de Tweede Wereldoorlog in Alkmaar e.o.

Bunker R616 in 2018. Foto: Stichting Alkmaar 40-45

2016. Bron: Regionaal Archief Alkmaar. Licentie CC-BY.

2016. Bron: Regionaal Archief Alkmaar. Licentie CC-BY.

Bron: Nationaal Archief / Bunkerarchief. Licentie CC-BY

Duitse plattegrond van het standaard bunker type 616.

Reconstructie van de bunker in 1942. Licentie: CC-BY. Bron: Regionaal Archief Alkmaar

15) Bunker aan het kanaal
Op het terrein van de Gemeentelijke Reiniging heeft een bunker gestaan. Het is niet bekend welk type dit was. De bunker diende waarschijnlijke ter controle en verdediging van het Noordhollands Kanaal.

16, 17, 18, 19 en 20) Schuilkelders
In 1942 werden door de gemeente Alkmaar vier scherfvrije schuilplaatsen gebouwd voor burgers die op straat waren tijdens een luchtaanval. Iedere schuilkelder beschikte over 36 zit- en 14 staplaatsen. Ze bevonden zich in het Victoriepark, bij het Waagplein (zie foto), de Bergerhout en aan het begin van de Kennemerstraatweg. In 1944  werd er nog een schuilkelder (16)  van hetzelfde type gebouwd voor medewerkers van de gasfabriek.  De bouwkosten per kelder waren ca. 3000 gulden.

1944. De schuilkelder bij de gasfabriek. Fotograaf: onbekend. Collectie Regionaal Archief Alkmaar. Licentie CC-BY.

1945. De schuilkelder voor de ‘Kleine Waag’ aan het Waagplein. Detail uit foto FO 1011184 uit de collectie Regionaal Archief Alkmaar. Fotograaf: J. Koster. Licentie CC-BY.

1942. Bouwtekening van de standaard schuilkelder. Bron: archief Gemeentewerken Alkmaar. Licentie CC-BY.

21) Antitankgracht
Aan de westkant van Alkmaar waren tussen de punten 1,2 en 12 verschillende ‘grachten’ te vinden die oprukkende tanks en andere voertuigen moesten tegenhouden. Veelal werden voor dit doel bestaande sloten (Rekerdijk en langs het spoor) vergraven, maar ze werden ook wel nieuw aangelegd,  zoals rond de punten 2 en 12.

Mark Alphenaar